Мухар сүсэг өнөөдөр манай нийгэмийн тулгамдсан асуудалын нэг болсон харагддаг. Шашинаас гадна улс төр дээр хүртэл мухар сүсэг явагдаж байдаг. Мухар сүсэг гэдэг нь тухайн хандаж байгаа зүйлийнхээ цаад шалтгаан, далд утга санаа, үүсэл гаралыг нь мэдэхгүй хирнээ өрөөсгөлөөр хүлээн авч, сэтгэл хөдлөлөөр айж эмээн дагах үзэгдэлийг хэлэх болов уу. Мухар сүсэг нэг талдаа бие мах бодийн талаас амьдралд нухлуулж, оюун санааны тэмцэл бага хийдэг хүмүүст хамгийн их тохиодог юм шиг. Бие мах бодийн хувьд нухлуулах гэдэг нь хар ажил хийх талаар ярьж байгаа хэрэг биш юм. Энэ нь өөрийнхөө дотоод ертөнц болон орчлонгын далд ухамсар луу өнгийх завгүй, наймаас арван цагын ажилд биеэ зориулж байгаа бүх хүнд хамаатай асуудал юм. Оюун санааны тэмцэл гэдэг нь сургуулиас бидэнд унш гэж зааж өгсөн номыг уншиж цээжилсэнээр бүрэн гүйцэд утга санаагаа олж чаддаг биш юм. Тийм ч учираас өнөөдөр бид хоёр гурван их сургууль төгссөн хирнээ мухар сүсэгт автсан хүмүүсийг харж болно.
Мухар сүсэг заримдаа ашиг тустай байдаг мэт харагддаг. Өөрийгөө амархан тайтгаруулах сэтгэлзүйн эмчилгээ мэтээр энэ зүйлийг бас харж болох талтай. Жишээ нь бүтээх гэж зорьж байсан ажил нь бүтэмжгүй болчих юм бол шалтгааныг нь хэн нэгэн нь хараал хийсэн байна гэж дүгнэж гаргаад л үүндээ тайтгарах шинжтэй болоод ирэх. Өөрийнхөө алдаа дутагдал юунд байв гэдэгийг эрж хайж өөрийгөө буруутгаж зовних хэрэггүй бөгөөд өөрөө бол их хичээсэн тул буруугүй, харин гадны нэг этгээд л үүнд буруутай байсан тул би тархиа гашилгаж яав юу болчихов гэж бодох хэрэггүй гэсэн хандлага төрүүлж чаддаг болхоор мухар сүсэг үнэхээр заримдаа гайхалтай сайн тайтгаруулах эм болж чаддаг. Гэхдээ дараагын удаа бид алдаагаа ахин дахин давтсаар л байх болдог. Бүр гайхалтай нь маш их мухар сүсэгтэй хүмүүс нэг алдаагаа ахин дахин давтаж хийчихээд ажил нь байнга бүтэмжгүй байгаагын шалтгааныг ажил хийх удаа бүрд нэг хүн яг араас дагаж яваад хараал хийлгээд байна гэсэн улам илүү сунгаж туйлширсан дүгнэлт гаргадаг. Тэр хараал хийлгээд яваад байгаа хүн нь ихэвчлэн эхнэрийнх нь эсвэл нөхөрийнх нь өмнө учиртай байсан эрэгтэй эсвэл эмэгтэй гэх мэт хүмүүс болж таардаг.
Мухар сүсэгийн аюул хөнөөлтэй тал бол энэ зүйлээс болж бидэнд олон төрөлийн айдас үүсэж байдаг явдал юм. Айдас ер нь юмний шалтгааныг мэдэхгүйгээс болж үүсдэг гэж бид үздэг. Үхэлээс хүмүүс айдаг. Харин үхэлийн шалтгааныг мэдсэн хүмүүс үхэлээс айхаа больсон байдагыг бид харсан байх. Хүний амьдрал мөнх үргэлжилэх нь аливаа зүйлийг үнэ цэнэгүй утаггүй болгох учираас хүн тодорхой нэг өгөгдсөн хугацаанд багтаж мэдэх ёстой зүйлээ амьдралаас мэдэж аваад явах нь хорвоогын жам гэх байдалаар үхэлийг ойлгох нь түүнээс айж гайхах бодолыг дардаг. Хэн нэгэн нь чам руу байнга ууралж хашгирч байдаг бол үүний шалтгаан нь чи заавал тэр хүнээс сул дорой, хүч чадалгүйдээ биш, харин тэр хүн өөрөө сэтгэл санааны хувьд тайван бус байгаа юм байна гэж ойлгох нь дайрч байгаа хүнээс хоосон айх айдасыг үгүй хийдэг гэх мэт бид айж байгаа гайхаж байгаа зүйлийнхээ шалтгааныг олход тэр зүйл илүү ойлгомжтой болж, айдас намждаг.
Гэтэл мухар сүсэг бидэнд аливаа зүйлийн жинхэнэ шалтгааныг олох боломж өгдөггүй. Ажил бүтэмж муутай байвал ажиллах арга барилаа өөрчлөх, өөрийнхөө харилцааг анхаарах гэдэг дээр зөвлөх биш мухар сүсэг бидэнд хэн нэгэн нь хараал хийсэн байна гэсэн тайлбар өгч байх. Эсвэл мухар сүсэг эр хүн эм хүний хувцас хунарыг толгой дээрээ тавьсан бол ажил үйлс нь бүтэхээ больдог гэсэн этгээд айдас бий болгодог. Ер нь мухар сүсэг ямар нэгэн айдасаар дамжуулж дахин нэгэн айдас үүсгэж тэр айдасаасаа хараат байх явдал бий болгож байдаг.
Мухар сүсэгтэй андуурч болох итгэл үнэмшил гэж бас бий. Сайн зүйл бодож явхад ажил төрөл бүтдэг гэсэн итгэл байдаг. Яагаад сайн зүйл бодож явхаар ажил төрөл бүтдэг юм бэ гэж асуух юм бол нарийн баримттай хариулт байхгүй байх. Сэтгэлийн сайн энерги харилцаанд сайн нөлөө тусгаж, харилцаа сайн байвал эсвэл сайн зүйл бодсон үйлийн үрээрээ ажил төрөл бүтэмжтэй болох болно гэж тайлбарлаж байдаг л даа. Гэхдээ сайн сайхан зүйл бодож хийсэн ажил болгон заавал бүтдэг биш. Үүнд цаг нь болоогүй байсан, нөхцөл нь таараагүй, бусад хүмүүсийн байдал өөр өөр байсан гээд шалтгаанууд бий. Ихэвчлэн хүний зөн мэдрэмж ажил төрөл нь бүтэмжтэй байхыг мэдрээд урьдчилан сайн мэдрэмж төрөх, эсвэл сайн сайхан юм бодож явхад үнэхээр харилцаан дээр эерэг байдал төрж, ажил төрөл бүтэмжтэй байх зэрэг нь бий болдог явдалууд мөн. Гэхдээ үүнд зуун хувийн баталгаатай үр дүн байхгүй. Бас тайлбарыг нь тэр болгон жирийн үед хүмүүс хангалттай гаргаж ирж чаддаггүй. Нэг талаас хархад энэ итгэл үнэмшил мухар сүсэгийн нэг хэлбэр байж болох юм шиг. Ялангуяа зарим практик сэтгэлгээтэй хүмүүст илүү тэгэж анагдаж болно. Тэглээ ч гэсэн энэ итгэл үнэмшил ажиллаж чаддаг, үр дүнтэй нөлөөтэй, хүнд байх ёстой итгэл үнэмшил мөн юм.
Мухар сүсэг бол сайн үр дүн гаргахаасаа илүү үр дүнг төөрөгдүүлж байдаг. Мухар сүсэгийн нөлөөгөөр болж байгаа үйл явдал, бодол санаа төөрөгдөж, юмний жинхэнэ шалтгааныг олж чадахгүй болдог. Мухар сүсэг хүнд байх ёстой зүйл гэхээсээ илүү аль болох бага байх тусамаа хүний оюун санаа нээгдэж, юмийг жинхэнээр нь харж, аливаа айдасаас салах боломжтой болдог.
Мухар сүсэгээс гарах хамгийн чухал алхамуудын нэг бол оюун санаагаа ажиллуулж сурах юм. Оюун санааны дасгалууд болох зөв бодох дасгал зэрэгийг хийх нь үүнд их тустай байдаг. Бодох дургүй хүмүүс их байдаг. Зөв бодож сураагүйгээс болж хүн бодхоос залхуурах, бодох дургүй болох талтай. Гэтэл бодох гэдэг нь олон зүйлд хариулт өгөх чухал хүч юм. Бодох явцад хүн асуулт тавьж, асуултын хариугаа олж авах гэж бусдыг сонсох, унших судлах, амьдралыг гярхай ажиглах болдог. Бодол үр дүн шаардаж байдаг тул гаргалгаа дүгнэлт хийх хэрэгтэй болдог. Гаргалгаа дүгнэлт буруу байгаа үед бодол эргэлзээг үүсгэдэг. Тэгэхээр нэгэнт бодоод сурсан бол асуулт хариулт, дүгнэлт, эргэлзээ, дахин хянах гээд олон үйл явцын дунд бид нууц далд байгаа мэт санагдах олон зүйлийн цаад шалтгааныг олж чаддаг. Бодол санаа хөгжих тусам мухар сүсэгээс салах боломж өндөр болдог.
Мухар сүсэг хүний амьдралыг айдасаас хамааралтай, идэвхигүй, нүдэн балай чихэн дүлий, төөрөгдсөн, цаг хугацаа дэмий алдсан, баригдмал, өөрөөсөө өөр хүчинд найдсан, хүч дорой болгож байдаг тул үүнтэй бид эвлэрч амьдрах биш тэмцэж ялах нь чухал юм.
Сэтгэлзүйч, Б. Цэцэгмаа
